Cmentarze żydowskie

Żydowskie dziedzictwo kulturowe na pograniczu polsko-niemieckim

Żydzi od średniowiecza osiedlali się nad Odrą między Brandenburgią, Saksonią, Śląskiem, Polską i Prusami. Zajmowali się handlem obwoźnym lub hurtowym, handlem towarami kolonialnymi, suknem i produktami rolnymi. W miastach pracowali również jako lichwiarze lub bankierzy, a od końca XIX wieku także jako prawnicy. Prawa gmin żydowskich do osiedlania się były wielokrotnie przedmiotem sporów politycznych między elektorami, królami, stanami, duchowieństwem i miastami. Dużą rolę odgrywały przy tym zawsze interesy gospodarcze oraz uprzedzenia religijne, powodując wiele fal wypędzeń.

Dopiero od roku 1671, kiedy to elektor Fryderyk Wilhelm zaprosił do Brandenburgii 50 rodzin żydowskich wypędzonych z Wiednia, mówić można o ciągłym osadnictwie żydowskim w tej prowincji. W XIX wieku w wielu małych miasteczkach Brandenburgii istniały gminy żydowskie z własnymi cmentarzami, synagogami lub domami modlitwy. Jednak z powodu rosnącej migracji do większych ośrodków miejskich, takich jak Berlin, Szczecin i Wrocław oraz ośrodków przemysłowych w Europie Zachodniej, a także za ocean, położone na peryferiach gminy żydowskie od połowy wieku zaczęły maleć. W XX wieku ostatecznie narodowi socjaliści zmusili Żydów znad Odry do emigracji, a część zamordowali.

Po II wojnie światowej region podzielono. W NRD – państwie, które samo siebie określało jako antyfaszystowskie – nie wolno było otwarcie zajmować się nazistowską przeszłością, a więc również historią Holokaustu. W wielu miejscach zapomniano o cmentarzach żydowskich. Dopiero w latach 80. rząd NRD złożył hołd dziedzictwu żydowskiemu w postaci postawienia tablic pamiątkowych, tworzenia nowych instytucji i uroczystego upamiętnienia 50. rocznicy nocy kryształowej/pogromu w listopadzie 1988 r. Po przełomie politycznym w latach 90. w Niemczech Wschodnich powstały nowe gminy żydowskie i ukształtowało się na nowo życie codzienne Żydów.

W części regionu położonej na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, która od 1945 roku należała do Polski, doszło do prawie całkowitej wymiany ludności. Ludność niemiecką wypędzono. Region stał się nową ojczyzną dla Polaków oraz mniejszości narodowych lub etnicznych z dawnych Kresów Wschodnich, a także z innych części kraju. Dla nich dziedzictwo żydowskie było częścią niemieckiej przeszłości, którą najpierw trzeba było zatuszować. Na nowych polskich ziemiach zachodnich i północnych do planowego usuwania cmentarzy niemieckich i żydowskich doszło głównie w latach 60. i 70 XX wieku. Mimo to w wielu miejscach zachowały się po nich pozostałości.

Cmentarze żydowskie są dziś – zarówno w Polsce, jak i w Niemczech – nielicznymi obiektami historycznymi, które mogą dostarczyć informacji o wielowiekowej obecności społeczności żydowskich w tym regionie. Ich zasób materialny w postaci nagrobków, fragmentów z inskrypcjami oraz obiektów cmentarnych stanowi źródło badań historycznych. Dostarczają one informacji o różnych nurtach religijnych w gminach żydowskich, o stopniu akulturacji do społeczeństwa chrześcijańskiej większości, o zawodach i przynależności społecznej, a także ogólnie o topografii życia żydowskiego w regionie przygranicznym. Oprócz cmentarzy w obu krajach zachowały się pojedyncze synagogi lub inne budynki religijne i świeckie należące do gmin żydowskich.

Na terenie dzisiejszej Brandenburgii znajduje się około 60 cmentarzy żydowskich, a w polskiej dziś historycznej części Brandenburgii około 45. Są one zróżnicowane pod względem wielkości, w niektórych miejscach uprzątnięte, w innych składają się z pojedynczych fragmentów aż po zamknięte pola macew.

Interaktywna mapa online „Jüdische Friedhöfe in Westpolen“ („Cmentarze żydowskie w zachodniej Polsce”) umożliwia wstępny przegląd lokalizacji i aktualnego stanu żydowskich miejsc pochówku w tym regionie, który przed 1945 r. należał do historycznej Brandenburgii, a od końca II wojny światowej należy do Polski.

Oto link do zaznaczonej powyżej na niebiesko mapy: https://www.kuwi.europa-uni.de/de/lehrstuhl/kg/denkmalkunde/forschung/Juedische-Friedhoefe/OnlineKarte/index.html

W banku danych „Jüdische Friedhöfe in Brandenburg“ („Cmentarze żydowskie w Brandenburgii”) znajdują się dokumentacje z kilku kirkutów w dzisiejszym kraju związkowym Brandenburgia, w banku danych „Jüdische Friedhöfe in Polen auf den Gebieten der ehemaligen Provinz Brandenburg“ („Cmentarze żydowskie w Polsce na terenach byłej Prowincji Brandenburgii”) te znajdujące się w dzisiejszej Polsce zachodniej.

Podczas konferencji dyskutowaliśmy pytania o rolę i przyszłość żydowskiego dziedzictwa kulturowego w regionie:

Jak traktowana jest historyczna substancja budowlana cmentarzy i innych budynków?

Jaką rolę odgrywają przy tym uniwersytety i instytucje dziedzictwa kulturowego?

Jaką rolę mogą odegrać cmentarze żydowskie i inne miejsca związane z życiem Żydów w upowszechnianiu dzisiaj historii w obu krajach i transgranicznie?

Jaki potencjał dla rozwoju kulturalnego regionu polsko-niemieckiego ma dziś żydowskie dziedzictwo kulturowe?